İnme nedir?
İnme/felç (doktorlar tarafından Serebrovasküler hastalık olarak isimlendirilir) dünyada kalp hastalığı ve kanserden sonra gelen en önemli ölüm nedenlerinden bir tanesidir. ABD’de dakikada ortalama bir kişi inme geçirmekte; üç dakikada bir kişi de inme nedeniyle yaşamını yitirmektedir. Erişkin nüfusta en önemli sakatlık nedeni olan inme, bir beyin damar hastalığıdır. İnme, bu hastalığı yaşayan hastaların ağır sekelli olarak (yatalak ve bakıma muhtaç halde) olmalarına neden olur. Hasta sahipleri ve hasta bakıcıların özen göstermesi ve bu gurup hastalık hakkında bilgilendirilmeleri gerekir.
- İnme, kalp hastalığı ve kanserden sonra en önemli 3. ölüm nedenidir.
- Ciddi ve çok uzun süreli sakatlıkların en baş nedenidir
- Her 15 ölümden birinden inme sorumludur
İnmeye bağlı ölümlerin %50′si hasta daha hastaneye ulaşamadan oluşurİnme (beyin felci) denilen durum, beyne kan götüren damarların tıkanması ya da yırtılması ile oluşur. Birbirinin zıttı gibi görünen bu iki durumda da, beynin bir bölümü kansız kaldığından beslenemeyerek harap olur. Kaba bir benzetmeyle; beyin bir tarlaya, damarlarla taşınan kan da derelerle gelen suya benzetilirse, damar tıkanıklığı oluşması dereden hiç su gelemediği için tarlanın susuzluk nedeniyle, damar yırtılması ise derenin taşması nedeniyle tarlanın sel baskınına uğraması nedeniyle harap olmasıdır. İster hiç su alamadığı, isterse de su altında kaldığı için olsun, sonuç aynı olacak; tarladaki ürün harap olacaktır. Bu benzetmedeki gibi, damarların hastalanması sonucunda, ilgili beyin bölgesi tahrip olur.
İnme belirtileri nelerdir?
Beynin hangi kısmının etkilendiği veya hasar geçiren alanın genişliğine bağlı olarak, belirtiler değişiklik gösterebilir. İnme sonrası oluşabilecek etkileri belirleyen, inmenin sebebinden çok, beynin hangi bölgelerinin etkilenmiş olduğudur. Belirtiler genelde aniden gelir, ancak, siz uyurken de gelebilir ve ancak uyandığınızda anlarsınız.
Belirtiler yavaş yavaş ortaya çıkar ve sonra birkaç gün, birkaç hafta veya hatta birkaç ay süresince kötüleşirse, inme kaynaklı olma olasılığı çok düşüktür.
İnmeyle ilişkili yakınmalar her vakada birbirinden farklı seyretmekle beraber çok hafif olarak da görülebilir. Daha önce inme geçirmiş olan kişide ikinci bir defa inme geçirdiğinde farklı yakınmalar ortaya çıkabilir.
Sık görülen inme semptomları:
Vücudun bir ya da her iki tarafında güçsüzlük: Vücudun herhangi bir kısmını etkileyebilir, ama en çok eller, kollar, bacaklar veya yüzde görülür. Kol ve bacaklarda çoğunlukla sadece bir taraf etkilenir. Kol veya bacakta zayıflık olmasa da, kişi bazen bunları kontrol etmekte zorlanır. Genelde, beynin bir tarafında oluşan inme, vücudun diğer tarafına etki eder.
His kaybı: Bazı kişiler vücutlarının bir kısmında hissizlik, uyuşma veya iğne batması gibi his değişimi yaşar.
Konuşma güçlüğü: İnme, konuşmanın ağırlaşmasına (dizartri), veya bazan doğru kelimeleri bulmakta zorluğa (disfazi) neden olabilir. Okuma ve yazma zorluğuna da (disleksi) neden olabilir. Bazı insanlar konuşmaları anlamakta zorlanır ve yabancı bir dil dinler gibi olurlar.
Bilinç değişikliği: Şiddetli bir inmeyi takip eden ilk birkaç gün zarfında, kişinin çok uykusu olabilir veya bilinçsizlik hali bile yaşayabilir, hatta etrafının bile farkında olmayabilir. Bazı insanlar iyileşmeyi başarır. Ancak, bilinçsizlik hali kötü bir belirtidir ve uzun bir bilinçsizlik döneminden sonra tamamen iyileşebilme olasılığı düşüktür. Özellikle vücudun sol tarafını etkileyen inmeler, bazen o tarafta bilinç kaybına neden olabilir. Etkilenen kişi, felçli veya hissiz kolu veya bacağında bir problem olduğunu dahi inkar edebilir-hatta o kol veya bacağın kendisine ait olduğunu bile inkar edebilir. Bu ve benzer problemlere genelde ihmal adı verilir; aile üyeleri ve dostlar için çok zor bir durum olabilir.
Bilişsel ve davranış bozuklukları: Konuşma bozuklukları ile berfaber veya olmaksızın hastada algılama ve hafıza bozuklukları ortaya çıkabilir. Dikkat ve öğrenme problemleri gelişebilir. Bunların yanı sıra depresyon, uyum bozuklukları sıklıkla inme geçirmiş hastalarda görülebilir.
Görme bozuklukları: İnme, çift görmeye (diplopi), veya, çok sık olarak, tek taraflı görme kaybına neden olur. İnsanlar sol veya sağ taraflarını hiç göremez olurlar (heminopi). İnme veya geçici iskemik atak geçiren bazı insanlar tek gözde görme kaybına uğrarlar.
Baş dönmesi, dengesizlik:İnme, vertigo adı verilen bir baş dönmesi hissine yol açabilir. Bu bazen bulantı, kusma ve dengesizlikle birlikte görülebilir.
Baş ağrısı: Bazı insanlar, inmeyi takip eden birkaç gün baş ağrısından şikayet eder. Bu en sık beyin kanamalarında görülür ve bulantı ve kusma ile birlikte ortaya çıkabilir.
Mesane ve barsak kontrolü bozuklukları: İnmeden sonraki dönemde sıklıkla görülen ve sıklıkla zamanla gerileyen idrar ve gaita kaçırma ve bazen yapma güçlüğü gibi tuvalet sıkıntıları olabilir.
Günlük yaşam aktivitelerinde güçlükler: İnmenin yukarıda sayılan etkileri hastaların beslenme, yürüme,tuvalet, giyinme ve banyo gibi günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirmede güçlükler yaşamasına neden olur.
İnme hastalıklarında ki risk faktörleri
İnmelerin %50 kadarının önlenmesi mümkündür: Bunun için inmeye yol açan risk faktörleriyle mücadele önemlidir. İnmeye yol açan risk faktörler kontrol edilebilen ve edilemeyenler olarak iki gruba ayrılabilir.
Kontrol edilebilir risk faktörleri:
• Hipertansiyon: Kan basıcı yüksekliği, hem inme hem de kalp krizleri için çok önemli bir risk oluşturur. Bu nedenle, orta ve ileri yaştaki kişilerde düzenli olarak tansiyon ölçümü yapılmalı ve kan basıncı normal sınırlar içinde tutulmalıdır.
• Kalp hastalıkları, kalp ritm bozuklukları (özellikle atrial fibrilasyon)
• Kontrolsüz şeker hastalığı
• Kolesterol yüksekliği (>200 mg/dl)
• Sigara: Beyin ve kalp damarları çok ince olduğundan sigaradan çok etkilenir ve inme riskinin artmasına neden olur.
• Alkol: Alkol az miktarda alındığında damarları genişlettiği halde, fazla alınırsa damar yapısını bozabilir. Bazı ilaçlar da inme riskini artırdığından kontrolsüz ilaç kullanmaktan kaçınılmalıdır.
• Kilo fazlalığı (obezite)
• Beyne giden boyun damarlarında (karotis arterler) ve/veya koroner damarlarda hastalık olması
Kontrol edilemeyen risk faktörleri:
• Yaş (>65)
• Cins (erkeklerde inme daha sık. Ancak kadınlarda daha ölümcül seyrediyor)
• Ailede inme olması
Görüldüğü gibi risk faktörleri kalp damar hastalıkları için geçerli olan risk faktörlerine oldukça benziyor. Özellikle kişilerin inme riski yönünden değerlendirilmesi ve mevcut olan risk faktörleriyle (tabii ki kontrol edilebilir olanlarla) mücadele edilmesi çok önemli.
İnme rehabilitasyonu nedir? Nasıl uygulanır?
Rehabilitasyonun amacı mümkün olduğu kadar kişiye yardım edip başkalarına olan bağımlılığı engellemektir. Bazen bildiğiniz şeyleri tekrar öğrenmek ya da bazı şeyleri yapmak için yeni yollar öğrenmek zorunda kalırsınız. Ayrıca size güç vermek ve yorgunluğunuzu engellemek amacıyla fiziksel durumunuzu korumak ve geliştirmek önemlidir. Yaklaşık 20 inme hastasından 1 tanesi yemek yeme, giyinme, tuvalet ve banyo yapma gibi günlük yaşam aktivitelerinde devamlı yardıma ihtiyaç duyar. Rehabilitasyon programı, hastaya farklı yönlerde yardım etme amacıyla düzenlenen terapileri içerir.
Fizik tedavi kas gücünü yeniden kazanmaya yardımcı olur ve zayıf, felçli kaslara güvenli olarak hareket etmeyi öğretir.
İş-uğraşı terapisi yemek yeme, giyinme, kişisel bakım gibi ev içi aktiviteleri yeniden öğrenmeye yardımcı olur.
Konuşma terapisi yutma, konuşma ya da kelimeleri anlamadaki problemlere yardımcı olur. Ayrıca hatırlama ve anlama problemlerine de faydalı olabilir.
Rehabilitasyonun amacı, inme geçirmiş hastanın mümkün olan en yüksek bağımsızlık seviyesine ulaşmasını sağlamak ve mümkün olan en fazla üretkenliğe ulaştırmaktır. İnme geçirenlerde rehabilitasyon gereksinimleri karışık olduğundan tedavinin ilerlemesi ve iyileşme her bireyde farklılık gösterir. Fonksiyonel yeteneklerin birçoğu inmeden hemen sonra düzelebilmesine karşın, iyileşme devam eden bir olaydır.
Rehabilitasyon hizmetleri şunları içerebilir:
- Hareket, denge ve koordinasyonu yeniden yapacak (onaracak) fiziksel tedavi
- Banyo yapma, kendi kendine giyinme gibi temel işleri yeniden öğrenmek için iş ve uğraşı
- Konuşma terapisi.
- Yutkunma rehabilitasyonu
- Mesane-bağırsak rehabilitasyonu
İnme rehabilitasyonunun beş ana fonksiyonu şunlardır:
- Komorbid hastalıklar ve inme komplikasyonlarının tedavisi
- Maksimal fonksiyonel bağımsızlık için eğitim
- Hasta ve ailesine psikososyal destek
- Topluma dönüşün sağlanması
- Yaşam kalitesinin arttırılması
Rehabilitasyon inmeli hastaların iyileşmesinde çok önemli kısmı oluşturur. Rehabilitasyon gücü, koordinasyonu, enduransı (aktiviteyi sürdürebilme yeteneği) ve güveni sağlar. Amaç yürüme, konuşma, kişisel bakım yapabilmeyi hastaya yeniden öğretebilmektir. Önceden yapabildiklerini hastaya yeniden öğretebilmektir.
İnme rehabilitasyon ekibinde kimler yer alır?
• Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon alanında uzmanlaşmış olan aynı zamanda da ekip lideri olan doktor
• Fizyoterapist
• İş- uğraşı terapisti
• Rehabilitasyon hemşiresi
• Psikolog
• Dil- Konuşma Terapisti
• Sosyal hizmet görevlisi
• Yutkunma bozukluğu uzmanları
• Ortez ve protez teknisyeni
• Beslenme uzmanı
• Rekreasyon uzmanları (Hastaların felç öncesinde sevdiği aktivitelere/ hobilerine dönmede yardımcı olurlar)
• Hasta ve ailesi
Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon hekimi rehabilitasyona gereksinim olup olmadığını, rehabilitasyon gerekirse hangi tip rehabilitasyonun hasta için faydalı olacağını belirler; rehabilitasyon program ve protokolünü oluşturur.. Bu süreçte hastada gelişen komplikasyonların ve komorbid durumların teşhisini koyar ve tedavisini yapar. Rehabilitasyon sürecinde gerekebilecek ilaç tedavisini, ortez ve splint gibi cihazlamaları ve enjeksiyonları planlar ve uygular. Hastaların birçoğu rehabilitasyon sonrası daha iyi olacaktır. Rehabilitasyon hastanın tıbbi durumu stabil olduktan hemen sonra başlar. Beyin iyileştikçe bazı gelişmeler kendiliğinden de görülebilir.
Fizyoterapist felç geçiren bir hastanın vücudunu hareket ettirebilme yeteneği ile ilgili (örneğin; yatakta oturma, ayağa kalkma, oturma, yürüme veya merdiven çıkma) terapiler düzenler. Hastaların fonksiyonel hareketliliğini yeniden sağlamak için çeşitli tedavi tekniklerinden faydalanır.
Fizyoterapist çeşitli teknikleri ve yardımcı araç, gereç ve cihazları kullanarak hastanın günlük yaşam aktivitelerinde mümkün olabilecek en yüksek seviyedeki bağımsızlığını sağlamak üzere çalışmalar yapar.Fizyoterapi mümkün olduğunca fazla hareket ve kas kontrolü kazanılmasına yardımcı olur. Eğer hasta hareket edemiyorsa, fizyoterapist öncelikle hastanın yatakta doğru pozisyonda olduğundan emin olur. Kaslar ve eklemlerde çeşitli kısıtlılıklar gelişmemesi için düzenli aralıklarla hastanın pozisyonunu değiştirir. Eğer felç geçiren kişi yatakta veya sandalyede dik oturmakta güçlük çekiyorsa fizyoterapist dengeyi sağlamaya çalışır. Hasta hazır olduğunda çeşitli ekipman veya başkalarının desteği ile ayağa kalkabilir, sonrada emniyetli bir şekilde hareket edebilir. Felçli taraf kol ve bacağın tedavisi küçük yol gösterici/yardımcı hareketlerle ve temel işleri yapmakla başlar. Tedavinin ilerlemesi ile hastanın durumuna göre vücudun her iki yanının da çalışmasını sağlayacak daha büyük ve zor egzersizler öğretilir. Bu şekilde vücudun inmeden etkilenmeyen diğer yarısının aşırı kullanılması engellenmiş olacaktır.
İş ve uğraşı terapistleri hastanın felç sonrasında fonksiyonel bağımsızlığını yeniden kazanmasına yardım edecek şekilde eğitimden geçirilmişlerdir. Felç sonrası hastada gelişen hareket, koordinasyon ve algılamayla ilgili problemler yıkanma, giyinme, yemek yeme, ev işi yapma ve merdiven inip-çıkma gibi en temel günlük aktivitelerin yerine getirilmesini zorlaştırabilir. İş ve uğraşı terapistleri, Fizik Tedavi Rehabilitasyon hekiminin çizdiği programlar doğrultusunda, bozulan fonksiyonların yeniden hastaya kazandırılması için çalışırlar. Ayrıca hastanın iş hayatına dönmesine, normal hayattaki hobilerine ve eğlence aktivitelerine dönmesine veya yeni hobiler edinmesine, hafıza ya da konsantrasyonla ilgili problemlerin üstesinden gelebilmesine yardımcı olur.
Fonksiyonelliği artırmak için tek elle yemek yeme veya giyinme, hafızayı geliştirmek için liste ya da günlük tutma, fiziksel veya zihinsel becerileri geliştirmek için el yetenekleri veya tahta oyunları tedavi amacıyla kullanılan tekniklerdir. Terapi, genellikle basit aktivitelerle başlar ardından hasta ilerleme gösterdikçe daha zor olanlarla devam eder.
Rehabilitasyon alanındaki gelişmelerden dolayı hastaların tedavisi son zamanlarda daha umut verici hal almıştır. Ekip çalışmaları her zaman daha iyi sonuç vermektedir. Aile bireyleri oluşan özürlülük ve engellilik hakkında bilgi sahibi olmalı ve hastanın istenilen fonksiyonunu yeniden kazanabilmesi için yardım etmelidir.
Felç (inme) tedavisi ve rehabilitasyonu ‘nda tek bir tedavi söylemi yanlıştır. Sadece egzersiz tedavisi, sadece yürüme eğitimi, sadece botoks (botox) enjeksiyonu, sadece Bobath terapisi gibi tekil girişimler felç tedavisi ‘nde çok yetersiz kalacaktır. Önemli olan hastanın klinik durumuna göre planlanacak multimodal (birçok girişimi içeren) tedavilerdir. Botox (botoks) enjeksiyonları, geleneksel egzersiz çalışmaları, denge çalışmaları, mental rehabilitasyon, yutma rehabilitasyonu, konuşma rehabilitasyonu, robot tedavileri, sanal gerçeklik tedavileri, mesane felci rehabilitasyonu, aktivite temelli tedaviler (zorunlu kullanım tedavisi, vücut ağırlığı destekli yürüme eğitimleri, iş ve uğraşı terapilari) hastanın durumuna göre birlikte uygulanmalıdır.
İnme rehabilitasyonunda aşağıdaki başlıklar önemlidir:
1) İlaç tedavileri
Botoks (botox) enjeksiyonları, motor aktivite gelişimine yararı olabilecek ilaçlar, kas gevşetici ilaçlar, mesane fonksiyonunu düzeltici ilaçlar gibi,
2) Geleneksel terapi yöntemleri
Eklem hareket açıklığı egzersizleri, kuvvetlendirme egzersizleri, germe egzersizleri gibi,
3) Nörogelişimsel yaklaşımlar
Bobath, PNF, Vojta terapisi gibi,
4) Aktivite temelli tedaviler
ZKT diye kısaltılan zorunlu kullanım tedavisi, vücut ağırlığı destekli yürüme eğitimleri, iş ve uğraşı tedavileri,
5) Mesane/barsak rehabilitasyonu çalışmaları
6) Yutma rehabilitasyonu çalışmaları
7) Diğer uygulamalar
Bio/nörogeribilidirim tedavileri, sanal gerçeklik tedavileri, mental rehabilitasyon uygulamaları, robot uygulamaları, beynin elektrikle uyarılması gibi. Felç (inme) rehabilitasyonu küçük adımlarla ilerler. Önce oturma, sonra yataktan tekerlekli sandalyeye geçme, ayakta durma ve yük aktarma, yardımlı veya yardımsız yürüme şeklinde devam eder. Daha sonra da banyo yapma, giyinme, tuvaleti kullanma gibi karmaşık görevler yapılmaya başlanır.
İnme geçirmiş hastaların %80’i yaşar. Bu yaşayanların %70’i kişisel bakım aktivitelerinde bağımsızlığını kazanır. %54-76’sı yürüme yeteneğini kazanır. Ancak çoğu ev dışında yürüyemez. İnme’den sonraki ilk 6 ay boyunca beynin hangi fonksiyonlarının iyileşmekte olduğunu saptanabilir. Hasta günlük işlerde (günlük yaşam becerilerinde) aktif hale geldikçe fonksiyonel yetenekleri düzelmeye devam edecektir. Hatta giyinme, banyo yapma veya yemek yeme gibi en temel fonksiyonlarda iyileşme meydana gelecek ve bağımsızlık artacaktır.
